O nastanku i razvoju šabačkog grada
Tvrđava - od misterije do činjenica
Istorija šabačke tvrđave, usled neobičnih i nepredvidivih okolnosti, do nedavno bila je obavijena velom misterije. Brojni poznati istraživači pokušali su od pojedinačnih fragmenata da formiraju jasnu istorijsku sliku nastanka i razvoja našeg grada. Značajan doprinos u tim nastojanjima dali su brojni naučnici i učeni „ljudi od pera“, među njima i Stojan Novaković, prof. Dr Sima Ćirković, Mladen St. Đuričić. Diskontinuitet desetovekovnog razvoja zbunjivao je istraživače otežavajući stvaranje konzistentne priče.
Više od tri decenije, istoričar, kustos Narodnog muzeja u Šapcu Svetlanka Milutinović tragala je za dokazima, istorijskim spisima i vrednim dokumentima koji daju drugačiji pogled na početke našeg grada razotkrivajući zablude dosadašnjih istraživanja. Pomoć u ovom važnom poduhvatu koautorki dela „Šabački grad tvrđava (Ilustrovana istorija grada, Šapca/Šabački grad-tvrđava)”, pružili su suprug Dragoljub Paja Milutinović i ćerka Ivana Milutinović.
Uzor-grad Karla Velikog
Nekadašnji direktor Muzeja u Berlinu i nemački istraživač profesor doktor Karl Šuhart, u svojoj knjizi ''Gradovi i tvrđave kroz svetsku istoriju'' analizirao je organizaciju Šabačkog grada na osnovu „Svetske hronike“ objavljene 1493. godine i zaključio da je po svojoj organizaciji identičan gradu Karla Velikog Doreštatu u Holandiji.
-Profesor je napisao da grad poseduje karakterističnu formu kraljevog grada, tvrđave srednjeg veka i da izgleda kao rekonstrukcija Dorestada. Unutrašnjost ima oblik izduženog pravougaonika, podeljen je na kurtis i kurtikulu, spolja je široki 'Pomerium'. Sve je izgrađeno od drveta, a umesto spoljnjeg zida je niz od balvana, kao što je to bilo i na Dorestedu. Samo se na uglovima nalaze zidani dodaci u obliku tornjeva od kamena. Ovde se radi o vrlo razvijenom obliku grada, jer se između kurtisa i kurtikule nalazi vodeni rov koji služi kao dodatna odbrana. Cela slika predstavlja ranu srednjovekovnu tvrđavu kakve su građene od IX do XIV veka. Tada nisu bila u upotrebi ozbiljnija opsadna sredstva ko što su veliki balisti, katapultovi i topovi. Takođe, radi se o gradu ozbiljnih razmera za tadašnju Evropu - započinje priču Svetlana Milutinović.
Sedište Mačvanske
banovine
Sredinom XII veka ugarska vlast se odriče starog sistema kraljevskih županija koje su se pokazale kao neefikasne, naročito prilikom najezda Tatara. Južne granične oblasti Ugarske bile su organizovane kao banovine na čelu sa banovima koje je postavljao kralj. Prva od njih je bila Mačvanska, sa sedištem u utvrđenom gradu Mačvi (Mačo).
-Srpski kralj Dragutin kao zet ugraskog vladara, krajem 1284. godine dobio je Mačvu sa Beogradom i Braničevom do Rudnika, zatim bosanske oblasti Usoru i Soli i njima vladao kao srpski kralj. Znamo da je kralj Dragutin imao letnju rezidenciju u Debrcu, i u izvorima se pominje i kao ''sremski kralj''. Promenom na srpskom prestolu, Ugri su najveći deo Mačvanske banovine vratili pod svoju vlast. Trgovina, zanatstvo, bilo je razvijeno u tom periodu. Kopana je ruda srebra, kovani su prvi primerci srebrnog novca sa predstavom kralja Dragutina i sina Vladislava. Važni trgovački putevi sa severa, preko Save, Dunava vodili su u južne krajeve sve do primorja i Dubrovnika. Na desnoj obali Save se nalazilo trgovačko naselje, koje se u izvorima pominje kao Zaslon, dok se termin Mačo poslednji put javlja 1452. godine. O postojanju tadašnjeg grada svedoče pisani tragovi iz dubrovačkog arhiva. U povelji bosanskog kralja Stefana Tomaševića pominje se selo Dimkovci kod Zaslona, zatim u dokumentu iz dubrovačkog arhiva pominje se „Nikola conte de Xaslon“, a postoji i pomen Zaslona u 1454. godini. O značaju ovog kraja govori i detalj iz Ravaničke povelje kojom knez Lazar daruje manastiru Ravanici sela sa ovog područja i dva panađura, jedan u Mačvi o svetom Georgiju proletnjem, i drugi u Podgorici o svetom Georgiju jesenjem (Đurđic). Panađur o svetom Georgiju proletnjem, koji je organizovan na području današnje fabrike Zorka (farmacija), postojao je sve do XIX veka.
Značajno tursko uporište
U svom pohodu na sever, sultan Muhamed II 1470. godine, poslao je 40.000 vojnika na sever i oni su kod Šapca podeljeni u dve grupe. Deo je pljačkao po okolnim teritorijama, a ostatak usmeren na rekonstrukciju novog šabačkog grada. Događaj je zabeležen ugarskom istorijskom izvoru.
-Izgradnja je planirana prema najsavremenijim principima doba, a princip koji angažuje tako veliki broj radnika ukazuje na izuzetnu graditeljsku organizaciju i disciplinu. Najveći posao bilo je formiranje opkopa ''fosatuma'' kojim je praktično stvoreno ostrvo na Savi. Opkop je bio dugačak oko 3 kilometra, širok do 200 metara sa kotom dna ispod 70 metara nadmorske visine. Mogao je da primi brodove, a istovremeno je bio najveća prepreka osvajanju sa kopna. Dno kanala na koti znatno nižoj od najnižeg vodostaja sprečavalo je presušivanje u letnjem periodu. Turci su tokom 1470. godine izvršili iskopavanja oko grada, a od viška zemlje formirali su obale, odnosno bedeme grada i izvršili nivelaciju unutrašnjeg terena.
Simbol odbrane
od Osmanlija
Ugarski kralj Matija Korvin bio je dobro upoznat sa odbrambenim i vojnim osobinama šabačkog grada, ali je odlučio da krene u napad po najtežim vremenskim uslovima u zimu 1475 - 76. godine. Grad je napadnut sa vode i kopna. U kraljevoj pratnji bili su i Vuk Grgurević - Zmaj Ognjeni Vuk, Pavle Kinjaži i vlaški vojvoda Vlad Drakul.
- Napadači nisu imali podatke o broju branilaca i očekivali su slabiji otpor. Gradska posada je posedovala znatan broj topova i municije što je uticalo na dužinu opsade. Umorni branioci su se predali nakon 22 dana. Kralju pobedniku čestitao je rimski papa. Tim povodom nastala je i prva mađarska narodna pesma posvećena osvajanju Šapca. Fragment pesme iz srednjeg veka istraživači su nazvali ''Opsada Šapca'' i objavljena je u Svetskoj hronici. Period mira nije dugo trajao. U osvajačkom pohodu na sever, sultan Sulejman Veličanstveni, juna meseca 1521. godine, zauzeo je prvo Šabac, a potom Beograd. Naredio da se grad utvrdi i obnovi. Prokopan je kanal oko grada u koji su mogli ulaziti brodovi i tada je podignut most preko Save. U tvrđavu je smeštena vojna posada i postaje središte Šabačke nahije. Pred najezdom Turaka dotadašnje stanovništvo se razbežalo tako da je Šabac početkom XVI veka bio tipična vojnička tvrđava. Nadiranjem Osmanlija na sever, gubi značaj pogranične tvrđave. Stanovništvo je brojnije, tako da se već 1533. godine u podgrađu varoši nalazilo 18 kuća i 5 inokosnih glava, odnosno hrišćanskih stanovnika koji su plaćali porez. Postojalo je 11 mahala, a ona na Bairu bila je hrišćanska. Nakon smirivanja ratnih dejstava, Šabac ponovo dobija na značaju kao trgovački i zanatski centar. Trgovalo se žitom, sitnom i krupnom stokom. Ipak, promet na rečnoj skeli je bio najveći.
Između velikih sila
U periodu od XVI do XVIII veka, grad je više puta bio u žiži ratova koji su vođeni između Austrije i Ugarske sa jedne, i Turske sa druge strane. Prvi put u Bečkom ratu , pominje se kao značajnije utvrđenje, a nakon toga u Austrijsko-turskom ratu. Kao sili pobednici, Austriji je pripao Šabac sa okolinom, Beograd i severna Srbija.
-Gradovi na Savi, Beograd i Šabac, nakon osvajanja su izgrađeni u baroknom stilu, u Šapcu je podignuta impozantna kasarna sa stanom za komandanta i niz drugih zgrada. Međutim, 1737. godine ponovo izbija rat između Austrije i Turske, završen Beogradskim mirom, prema čijim odredbama je Austrija morala da poruši sve što je izgradila u Beogradskoj i Šabačkoj tvrđavi. Ove dve tvrđave su do temelja srušene, a građevinski materijal je lađama prebačen u Srem. Tokom ratova kraj je pustošen i pljačkan, a stanovništvo je stradalo, usled bolesti, gladi, tako da je područje severozapadne Srbije dobrim delom nenaseljeno.
Obnova i izgradnja tvrđave
Povratak granice Osmanskog carstva na liniju Sava-Dunav značio je obnovu tvrđave.
- U grad je uveden garnizon. Čuvari grada bili su i domaći janičari-jarlije, kao i izvestan broj carskih. Po završetku rata ponovo se doseljava muslimansko stanovništvo. Naselje je obnovljeno na starom području, u utvrđenoj palanci, na Savi i Bairu, a razvila su se još dva mala podgrađa - Tabakhana mahala iznad gornjeg grada i Donja varoš ili Ciganka . U novom ratu iz 1788. godine tvrđava je zapaljena. U ovim borbama učestvovao je i Karađorđe Petrović, kao frajkorski stražmešter.
Borba za nacionalno
oslobođenje
U Prvom i Drugom srpskom ustanku područje severozapadne Srbije imalo je veliku stratešku, ekonomsku i političku ulogu, kao granično prema Bosni i Austriji.
- Nakon Mišarskog boja deo ustanika sa šanca nastavio je sa opsadom tvrđave. Srbi su u Šabac ušli 7. februara 1807. godine, posle pregovora sa Turcima. O tome svedoči penzionisani austrijski kapetan Konstantin Jovanović u pismu mitropolitu Stefanu Stratimiroviću. Po preuzimanju grada formirana je srpska uprava, a za komandanta imenovan je Luka Lazarević. Formirana je sudsko-upravna tvorevina ''Slavni magistrat Šabački'' za teritoriju severozapadne Srbije. Tvrđavom je rukovodio vojvoda koji je istovremeno bio i predsatvnik turske vlasti u šabačkoj varoši. Ovdašnje utvrđenje jedno je od pet u kojima je ostala turska posada sve do ''predaje gradova'' 1867. godine. Ferman svečano je obnarodovan 19. aprila 1867. godine na Kalemegdanu. Srpska vojska predvođena majorom Lazarom Cukićem, ušla 22. aprila 1867. godine u 10 sati pre podne u tvrđavu i preuzela grad od turskog komandanta. Sledi period prosperiteta koji se ogleda u svim oblastima privrednog, društvenog i kulturnog života. Šabačka tvrđava gubi svoj strateški značaj, grad se razvija na drugoj lokaciji tako da počinje njeno propadanje i zanemarivanje.
Izgled tvrđave
-Zidine su bile od cigle sa ukupno devet kula od kojih su četiri bile na bedemu spoljneg grada, a četiri na obodu pravilne unutrašnje tvrđave. Deveta, najveća kula, bile je osmatračnica. Unutrašnja tvrđava ograđena je vodenim opkopom prilagođenim za veće brodove. Zidovi su visoki desetak metara sa tri etaže. U tvrđavu je moglo biti stacionirano preko 2.000 ljudi sa ratnom opremom i potrebnom hranom za višemesečnu opsadu. Ulaz u grad činila su dva ostrva na koja su se naslanjala po dva mosta.
Dokument iz XI veka
Prvi pisani pomen Šapca datira iz 1073. godine. Podatak nalazimo u delu Matije P. Kataničića , dok je prva likovna predstava tvrđave objavljena u Svetskoj hronici Hartmana Šedela 1493. godine. Ona je među 1.000 gravira gradova širom Evrope, kao jedina sa naših prostora.
-Na području današnje fabrike Zorke, pri arheološkim iskopavanjima pronađen je ilirski materijal i grobovi iz X i XII veka, kao i ostaci naselja. Iskopavanja Narodnog muzeja u Šapcu 1968. godine, pokazala su da je reč o jednom od najstarijih slovenskih naselja.
Više od tri decenije, istoričar, kustos Narodnog muzeja u Šapcu Svetlanka Milutinović tragala je za dokazima, istorijskim spisima i vrednim dokumentima koji daju drugačiji pogled na početke našeg grada razotkrivajući zablude dosadašnjih istraživanja. Pomoć u ovom važnom poduhvatu koautorki dela „Šabački grad tvrđava (Ilustrovana istorija grada, Šapca/Šabački grad-tvrđava)”, pružili su suprug Dragoljub Paja Milutinović i ćerka Ivana Milutinović.
Uzor-grad Karla Velikog
Nekadašnji direktor Muzeja u Berlinu i nemački istraživač profesor doktor Karl Šuhart, u svojoj knjizi ''Gradovi i tvrđave kroz svetsku istoriju'' analizirao je organizaciju Šabačkog grada na osnovu „Svetske hronike“ objavljene 1493. godine i zaključio da je po svojoj organizaciji identičan gradu Karla Velikog Doreštatu u Holandiji.
-Profesor je napisao da grad poseduje karakterističnu formu kraljevog grada, tvrđave srednjeg veka i da izgleda kao rekonstrukcija Dorestada. Unutrašnjost ima oblik izduženog pravougaonika, podeljen je na kurtis i kurtikulu, spolja je široki 'Pomerium'. Sve je izgrađeno od drveta, a umesto spoljnjeg zida je niz od balvana, kao što je to bilo i na Dorestedu. Samo se na uglovima nalaze zidani dodaci u obliku tornjeva od kamena. Ovde se radi o vrlo razvijenom obliku grada, jer se između kurtisa i kurtikule nalazi vodeni rov koji služi kao dodatna odbrana. Cela slika predstavlja ranu srednjovekovnu tvrđavu kakve su građene od IX do XIV veka. Tada nisu bila u upotrebi ozbiljnija opsadna sredstva ko što su veliki balisti, katapultovi i topovi. Takođe, radi se o gradu ozbiljnih razmera za tadašnju Evropu - započinje priču Svetlana Milutinović.
Sedište Mačvanske
banovine
Sredinom XII veka ugarska vlast se odriče starog sistema kraljevskih županija koje su se pokazale kao neefikasne, naročito prilikom najezda Tatara. Južne granične oblasti Ugarske bile su organizovane kao banovine na čelu sa banovima koje je postavljao kralj. Prva od njih je bila Mačvanska, sa sedištem u utvrđenom gradu Mačvi (Mačo).
-Srpski kralj Dragutin kao zet ugraskog vladara, krajem 1284. godine dobio je Mačvu sa Beogradom i Braničevom do Rudnika, zatim bosanske oblasti Usoru i Soli i njima vladao kao srpski kralj. Znamo da je kralj Dragutin imao letnju rezidenciju u Debrcu, i u izvorima se pominje i kao ''sremski kralj''. Promenom na srpskom prestolu, Ugri su najveći deo Mačvanske banovine vratili pod svoju vlast. Trgovina, zanatstvo, bilo je razvijeno u tom periodu. Kopana je ruda srebra, kovani su prvi primerci srebrnog novca sa predstavom kralja Dragutina i sina Vladislava. Važni trgovački putevi sa severa, preko Save, Dunava vodili su u južne krajeve sve do primorja i Dubrovnika. Na desnoj obali Save se nalazilo trgovačko naselje, koje se u izvorima pominje kao Zaslon, dok se termin Mačo poslednji put javlja 1452. godine. O postojanju tadašnjeg grada svedoče pisani tragovi iz dubrovačkog arhiva. U povelji bosanskog kralja Stefana Tomaševića pominje se selo Dimkovci kod Zaslona, zatim u dokumentu iz dubrovačkog arhiva pominje se „Nikola conte de Xaslon“, a postoji i pomen Zaslona u 1454. godini. O značaju ovog kraja govori i detalj iz Ravaničke povelje kojom knez Lazar daruje manastiru Ravanici sela sa ovog područja i dva panađura, jedan u Mačvi o svetom Georgiju proletnjem, i drugi u Podgorici o svetom Georgiju jesenjem (Đurđic). Panađur o svetom Georgiju proletnjem, koji je organizovan na području današnje fabrike Zorka (farmacija), postojao je sve do XIX veka.
Značajno tursko uporište
U svom pohodu na sever, sultan Muhamed II 1470. godine, poslao je 40.000 vojnika na sever i oni su kod Šapca podeljeni u dve grupe. Deo je pljačkao po okolnim teritorijama, a ostatak usmeren na rekonstrukciju novog šabačkog grada. Događaj je zabeležen ugarskom istorijskom izvoru.
-Izgradnja je planirana prema najsavremenijim principima doba, a princip koji angažuje tako veliki broj radnika ukazuje na izuzetnu graditeljsku organizaciju i disciplinu. Najveći posao bilo je formiranje opkopa ''fosatuma'' kojim je praktično stvoreno ostrvo na Savi. Opkop je bio dugačak oko 3 kilometra, širok do 200 metara sa kotom dna ispod 70 metara nadmorske visine. Mogao je da primi brodove, a istovremeno je bio najveća prepreka osvajanju sa kopna. Dno kanala na koti znatno nižoj od najnižeg vodostaja sprečavalo je presušivanje u letnjem periodu. Turci su tokom 1470. godine izvršili iskopavanja oko grada, a od viška zemlje formirali su obale, odnosno bedeme grada i izvršili nivelaciju unutrašnjeg terena.
Simbol odbrane
od Osmanlija
Ugarski kralj Matija Korvin bio je dobro upoznat sa odbrambenim i vojnim osobinama šabačkog grada, ali je odlučio da krene u napad po najtežim vremenskim uslovima u zimu 1475 - 76. godine. Grad je napadnut sa vode i kopna. U kraljevoj pratnji bili su i Vuk Grgurević - Zmaj Ognjeni Vuk, Pavle Kinjaži i vlaški vojvoda Vlad Drakul.
- Napadači nisu imali podatke o broju branilaca i očekivali su slabiji otpor. Gradska posada je posedovala znatan broj topova i municije što je uticalo na dužinu opsade. Umorni branioci su se predali nakon 22 dana. Kralju pobedniku čestitao je rimski papa. Tim povodom nastala je i prva mađarska narodna pesma posvećena osvajanju Šapca. Fragment pesme iz srednjeg veka istraživači su nazvali ''Opsada Šapca'' i objavljena je u Svetskoj hronici. Period mira nije dugo trajao. U osvajačkom pohodu na sever, sultan Sulejman Veličanstveni, juna meseca 1521. godine, zauzeo je prvo Šabac, a potom Beograd. Naredio da se grad utvrdi i obnovi. Prokopan je kanal oko grada u koji su mogli ulaziti brodovi i tada je podignut most preko Save. U tvrđavu je smeštena vojna posada i postaje središte Šabačke nahije. Pred najezdom Turaka dotadašnje stanovništvo se razbežalo tako da je Šabac početkom XVI veka bio tipična vojnička tvrđava. Nadiranjem Osmanlija na sever, gubi značaj pogranične tvrđave. Stanovništvo je brojnije, tako da se već 1533. godine u podgrađu varoši nalazilo 18 kuća i 5 inokosnih glava, odnosno hrišćanskih stanovnika koji su plaćali porez. Postojalo je 11 mahala, a ona na Bairu bila je hrišćanska. Nakon smirivanja ratnih dejstava, Šabac ponovo dobija na značaju kao trgovački i zanatski centar. Trgovalo se žitom, sitnom i krupnom stokom. Ipak, promet na rečnoj skeli je bio najveći.
Između velikih sila
U periodu od XVI do XVIII veka, grad je više puta bio u žiži ratova koji su vođeni između Austrije i Ugarske sa jedne, i Turske sa druge strane. Prvi put u Bečkom ratu , pominje se kao značajnije utvrđenje, a nakon toga u Austrijsko-turskom ratu. Kao sili pobednici, Austriji je pripao Šabac sa okolinom, Beograd i severna Srbija.
-Gradovi na Savi, Beograd i Šabac, nakon osvajanja su izgrađeni u baroknom stilu, u Šapcu je podignuta impozantna kasarna sa stanom za komandanta i niz drugih zgrada. Međutim, 1737. godine ponovo izbija rat između Austrije i Turske, završen Beogradskim mirom, prema čijim odredbama je Austrija morala da poruši sve što je izgradila u Beogradskoj i Šabačkoj tvrđavi. Ove dve tvrđave su do temelja srušene, a građevinski materijal je lađama prebačen u Srem. Tokom ratova kraj je pustošen i pljačkan, a stanovništvo je stradalo, usled bolesti, gladi, tako da je područje severozapadne Srbije dobrim delom nenaseljeno.
Obnova i izgradnja tvrđave
Povratak granice Osmanskog carstva na liniju Sava-Dunav značio je obnovu tvrđave.
- U grad je uveden garnizon. Čuvari grada bili su i domaći janičari-jarlije, kao i izvestan broj carskih. Po završetku rata ponovo se doseljava muslimansko stanovništvo. Naselje je obnovljeno na starom području, u utvrđenoj palanci, na Savi i Bairu, a razvila su se još dva mala podgrađa - Tabakhana mahala iznad gornjeg grada i Donja varoš ili Ciganka . U novom ratu iz 1788. godine tvrđava je zapaljena. U ovim borbama učestvovao je i Karađorđe Petrović, kao frajkorski stražmešter.
Borba za nacionalno
oslobođenje
U Prvom i Drugom srpskom ustanku područje severozapadne Srbije imalo je veliku stratešku, ekonomsku i političku ulogu, kao granično prema Bosni i Austriji.
- Nakon Mišarskog boja deo ustanika sa šanca nastavio je sa opsadom tvrđave. Srbi su u Šabac ušli 7. februara 1807. godine, posle pregovora sa Turcima. O tome svedoči penzionisani austrijski kapetan Konstantin Jovanović u pismu mitropolitu Stefanu Stratimiroviću. Po preuzimanju grada formirana je srpska uprava, a za komandanta imenovan je Luka Lazarević. Formirana je sudsko-upravna tvorevina ''Slavni magistrat Šabački'' za teritoriju severozapadne Srbije. Tvrđavom je rukovodio vojvoda koji je istovremeno bio i predsatvnik turske vlasti u šabačkoj varoši. Ovdašnje utvrđenje jedno je od pet u kojima je ostala turska posada sve do ''predaje gradova'' 1867. godine. Ferman svečano je obnarodovan 19. aprila 1867. godine na Kalemegdanu. Srpska vojska predvođena majorom Lazarom Cukićem, ušla 22. aprila 1867. godine u 10 sati pre podne u tvrđavu i preuzela grad od turskog komandanta. Sledi period prosperiteta koji se ogleda u svim oblastima privrednog, društvenog i kulturnog života. Šabačka tvrđava gubi svoj strateški značaj, grad se razvija na drugoj lokaciji tako da počinje njeno propadanje i zanemarivanje.
-Zidine su bile od cigle sa ukupno devet kula od kojih su četiri bile na bedemu spoljneg grada, a četiri na obodu pravilne unutrašnje tvrđave. Deveta, najveća kula, bile je osmatračnica. Unutrašnja tvrđava ograđena je vodenim opkopom prilagođenim za veće brodove. Zidovi su visoki desetak metara sa tri etaže. U tvrđavu je moglo biti stacionirano preko 2.000 ljudi sa ratnom opremom i potrebnom hranom za višemesečnu opsadu. Ulaz u grad činila su dva ostrva na koja su se naslanjala po dva mosta.
Prvi pisani pomen Šapca datira iz 1073. godine. Podatak nalazimo u delu Matije P. Kataničića , dok je prva likovna predstava tvrđave objavljena u Svetskoj hronici Hartmana Šedela 1493. godine. Ona je među 1.000 gravira gradova širom Evrope, kao jedina sa naših prostora.
-Na području današnje fabrike Zorke, pri arheološkim iskopavanjima pronađen je ilirski materijal i grobovi iz X i XII veka, kao i ostaci naselja. Iskopavanja Narodnog muzeja u Šapcu 1968. godine, pokazala su da je reč o jednom od najstarijih slovenskih naselja.
M. Živanović
Najnoviji broj
18. april 2024.
