KOJEKUDE... NjEGOVIM TRAGOM (42)
USTANAK U PODRINjU
Uloga Podrinja u Prvom srpskom ustanku se može videti iz mnogih pisanih stranica savremenika. Junačka dela naroda ovoga kraja, velike bitke, brojni i neustrašivi borci, opisani su sećanjima i kazivanjima ustanika. Tako su nastala značajna istorijska dela sa dokumentarnom jasnoćom, kao i pesnička ostvarenja sa velikom umetničkom vrednošću.
Zapisi ljudi ovoga kraja Vuka Stefanovića Karadžića i prote Mateje Nenadovića, iako pisana kasnije po sećanju, predstavljaju neprocenjivo blago za srpsku istoriju, pa i za istriju Podrinja. Pisane čistim narodnim jezikom ove stranice su ujedno ogledalo i dragocen izvor lepe narodne reči. O Podrinju u Prvom srpskom ustanku pisali su mnogi kasniji istoričari i književnici. Bogatu građu ostavili su: Milan Đ. Milićević, u svom Pomeniku i Kneževini Srbiji, Konstantin Nenadović u delu Život i delo Karađora i njegovih vojvoda, glasoviti Šapčanin Stojan Novaković u delima Ustanak na dahije 1804, i Vaskrs države Srpske, Sima Milutinović Sarajlija u delu Žitija ustanika, Lazar Arsenijević ““ Batalaka Istorija Srpskog ustanka, tu su i Pričanja savremenika o Prvom srpskom ustanku (Petar Jokić, Janićije Đurić i Antonije Protić).
Od stranih istoričara pominjem Leopolda Rankea, koji je na podsticaj Jerneja Kopitara a uz pomoć Vuka Karadžića objavio delo “Srpska revolucija“. Za Vasu Čubrilovića Ranke je najveći nemački istoričar DžIDž veka, a srpski državnik i istoričar Jovan Ristić je isticao da je korist od Rankeove knjige za srpsko pitanje bila veća od brojnih bitaka. Ranke je Čokešinu nazvao srpskim Termopilima. Njegovo delo je bilo glavni izvor strancima i diplomatama za upoznavanje moderne Srbije.
Godine 1809. među tadašnje ustanike iz Bosne je došao slepi guslar Filip Višnjić. Srpski Homer je stigao u Loznicu kao mučenik u bežaniji Srba iz Semberije, slepac nagrđena lica, presečenog levog uha, bez dva prsta na desnoj ruci, razbaštinjen i razognjišten. Nije se predavao već je svojim pesmama sokolio pobunjenu raju kuku i motiku. Koliko je poznato Višnjić pre Prvog srpskog ustanka svojih pesama nije pevao. Na terenu Podrinja našao je građu za svoje pesme i osetio duh ustanika. Opevao je sve značajnije bojeve i najistaknutije učesnike ustanka. Svih deset Višnjićevih pesama koje govore o ljudima i događajima iz Podrinja Njegoš je svrstao u “Ogledalo srpsko“. Inače, Višnjić je ukupno o Prvom ustanku ispevao 13 pesama, a 10 govore o događajima i ljudima u Podrinju.
U obimnoj građi o ovim događajima i zbivanjima često se različito govori i to predstavlja za svakog obrađivača posebnu teškoću.
Neki hroničari i istoričari Prvog srpskog ustanka su polazili od činjenice da su pripreme za ustanak najpre počele u Šumadiji i Valjevskoj nahiji, a pri tome su zaboravljali na blizinu i tesne veze Valjevske i Šabačke nahije. Da su te nahije upućene jedna na drugu znale su i janičarske dahije kada su za komandanta Šapca postavile Musa-agu Fočića, koji je kao kabadahija svoga brata Mehmed-age Fočića dobio upravu nad Šabačkom i Valjevskom nahijom. Lako je onda zaključiti da sve što se dešavalo u jednoj od ovih nahija ne može se odvojiti od zbivanja u drugoj. Događaji u jednoj nahiji uslovljavali su događaje u drugoj. Sem toga, ove dve nahije (više Šabačka) graničile su se sa Austrijom i održavale su brojne veze sa ovom naročito trgovačke, i to na prvom mestu sa tamošnjim Srbima. Zato se u slučaju ustanka protiv Turaka moglo računati na pomoć iz Austrije, kao što se u slučaju opasnosti moglo tražiti pribežište u Austriju. Pored toga šabački janičari u to vreme bili su najzloglasniji: Halil-aga, Bego Novljanin, Ćurtoglija iz Zvornika i Sali-aga Tuzlalić prvi su počeli da čine nasilja nad Srbima. Tako su još 1800-te u sred bela dana u hanu na Bairu ubili tamnavskog obor-kneza Ranka Lazarevića iz Svileuve, a njegovog brata od strica Luku Lazarevića oglobili sa 1.000 groša. Iduće godine su pomogli janičarskim dahijama u Beogradu da uhapse, a zatim ubiju beogradskog pašu Hadži-Mustafa pašu, koga su Srbi nazivali srpska majka. Posle toga su četiri glavne vođe janičara takozvane dahije: Aganlija, Kučuk-Alija, Mula-Jusuf i Mehmed-aga Fočić, zaveli svoju strahovladu u Beogradskom pašaluku. Za pripreme ustanka dahije su saznale iz dva izvora. Prvi je pismo kneza Valzevske nahije Alekse Nenadovića upućeno komandantu grada Zemuna u septembru 1803. godine, austrijskom majoru Mitezeru. U ovom pismu Aleksa traži oružja, džebane i oficira (dok boraca ima dosta) za borbu protiv dahija. Pismo je nosio neki Mirko Marković iz Mačve (možda je i to jedan dokaza da je Mačva bila uključena u pripreme bune). Prevozeći se skelom kod sela Zabrežja Mirko je izgubio pismo koje je na kraju došlo u ruke dahija. Drugi izvor za pripreme ustanka bio je sultanov ferman upućen dahijama, kao odgovor na žalbu dvanaest valjevskih knezova protiv dahijske vladavine. Početkom 1803. godine u manastiru Bogovađa sastali su se knezovi i uputili žalbu sultanu na janičarska nasilja i zaverili se da će, ako se stanje ne popravi, kroz osam meseci dići bunu protiv dahija. Valja reći da su na tom sastan-ku učestvovali i najugledniji šabački trgovci Nikola Čarkadžija i Toma Trkić, kao i jadarski knez Radosav Kalabić i pop Filip. U fermanu upućenom dahijama sultan ih poziva da prestanu sa nasiljem i preti da će poslati na njih vojsku druge vere i druge narodnosti. Dahije su zaključile da to može biti samo raja, tj. srpska narodna vojska. Ovo je uticalo na njih da donesu bezumnu odluku o seči knezova koja je izvršena u januaru 1804. godine. U toku ove pogibije, po austrijskim izvorima posečeno je 70 knezova, a po ruskim oko 150 najpoznatijih srpskih ljudi. Likvidirano bi bilo i više da velika hladnoća, jak vetar i smetovi snega nisu omeli janičare da jednovremeno izvrše svoju zloglasnu nameru.
Od stranih istoričara pominjem Leopolda Rankea, koji je na podsticaj Jerneja Kopitara a uz pomoć Vuka Karadžića objavio delo “Srpska revolucija“. Za Vasu Čubrilovića Ranke je najveći nemački istoričar DžIDž veka, a srpski državnik i istoričar Jovan Ristić je isticao da je korist od Rankeove knjige za srpsko pitanje bila veća od brojnih bitaka. Ranke je Čokešinu nazvao srpskim Termopilima. Njegovo delo je bilo glavni izvor strancima i diplomatama za upoznavanje moderne Srbije.
Godine 1809. među tadašnje ustanike iz Bosne je došao slepi guslar Filip Višnjić. Srpski Homer je stigao u Loznicu kao mučenik u bežaniji Srba iz Semberije, slepac nagrđena lica, presečenog levog uha, bez dva prsta na desnoj ruci, razbaštinjen i razognjišten. Nije se predavao već je svojim pesmama sokolio pobunjenu raju kuku i motiku. Koliko je poznato Višnjić pre Prvog srpskog ustanka svojih pesama nije pevao. Na terenu Podrinja našao je građu za svoje pesme i osetio duh ustanika. Opevao je sve značajnije bojeve i najistaknutije učesnike ustanka. Svih deset Višnjićevih pesama koje govore o ljudima i događajima iz Podrinja Njegoš je svrstao u “Ogledalo srpsko“. Inače, Višnjić je ukupno o Prvom ustanku ispevao 13 pesama, a 10 govore o događajima i ljudima u Podrinju.
U obimnoj građi o ovim događajima i zbivanjima često se različito govori i to predstavlja za svakog obrađivača posebnu teškoću.
Neki hroničari i istoričari Prvog srpskog ustanka su polazili od činjenice da su pripreme za ustanak najpre počele u Šumadiji i Valjevskoj nahiji, a pri tome su zaboravljali na blizinu i tesne veze Valjevske i Šabačke nahije. Da su te nahije upućene jedna na drugu znale su i janičarske dahije kada su za komandanta Šapca postavile Musa-agu Fočića, koji je kao kabadahija svoga brata Mehmed-age Fočića dobio upravu nad Šabačkom i Valjevskom nahijom. Lako je onda zaključiti da sve što se dešavalo u jednoj od ovih nahija ne može se odvojiti od zbivanja u drugoj. Događaji u jednoj nahiji uslovljavali su događaje u drugoj. Sem toga, ove dve nahije (više Šabačka) graničile su se sa Austrijom i održavale su brojne veze sa ovom naročito trgovačke, i to na prvom mestu sa tamošnjim Srbima. Zato se u slučaju ustanka protiv Turaka moglo računati na pomoć iz Austrije, kao što se u slučaju opasnosti moglo tražiti pribežište u Austriju. Pored toga šabački janičari u to vreme bili su najzloglasniji: Halil-aga, Bego Novljanin, Ćurtoglija iz Zvornika i Sali-aga Tuzlalić prvi su počeli da čine nasilja nad Srbima. Tako su još 1800-te u sred bela dana u hanu na Bairu ubili tamnavskog obor-kneza Ranka Lazarevića iz Svileuve, a njegovog brata od strica Luku Lazarevića oglobili sa 1.000 groša. Iduće godine su pomogli janičarskim dahijama u Beogradu da uhapse, a zatim ubiju beogradskog pašu Hadži-Mustafa pašu, koga su Srbi nazivali srpska majka. Posle toga su četiri glavne vođe janičara takozvane dahije: Aganlija, Kučuk-Alija, Mula-Jusuf i Mehmed-aga Fočić, zaveli svoju strahovladu u Beogradskom pašaluku. Za pripreme ustanka dahije su saznale iz dva izvora. Prvi je pismo kneza Valzevske nahije Alekse Nenadovića upućeno komandantu grada Zemuna u septembru 1803. godine, austrijskom majoru Mitezeru. U ovom pismu Aleksa traži oružja, džebane i oficira (dok boraca ima dosta) za borbu protiv dahija. Pismo je nosio neki Mirko Marković iz Mačve (možda je i to jedan dokaza da je Mačva bila uključena u pripreme bune). Prevozeći se skelom kod sela Zabrežja Mirko je izgubio pismo koje je na kraju došlo u ruke dahija. Drugi izvor za pripreme ustanka bio je sultanov ferman upućen dahijama, kao odgovor na žalbu dvanaest valjevskih knezova protiv dahijske vladavine. Početkom 1803. godine u manastiru Bogovađa sastali su se knezovi i uputili žalbu sultanu na janičarska nasilja i zaverili se da će, ako se stanje ne popravi, kroz osam meseci dići bunu protiv dahija. Valja reći da su na tom sastan-ku učestvovali i najugledniji šabački trgovci Nikola Čarkadžija i Toma Trkić, kao i jadarski knez Radosav Kalabić i pop Filip. U fermanu upućenom dahijama sultan ih poziva da prestanu sa nasiljem i preti da će poslati na njih vojsku druge vere i druge narodnosti. Dahije su zaključile da to može biti samo raja, tj. srpska narodna vojska. Ovo je uticalo na njih da donesu bezumnu odluku o seči knezova koja je izvršena u januaru 1804. godine. U toku ove pogibije, po austrijskim izvorima posečeno je 70 knezova, a po ruskim oko 150 najpoznatijih srpskih ljudi. Likvidirano bi bilo i više da velika hladnoća, jak vetar i smetovi snega nisu omeli janičare da jednovremeno izvrše svoju zloglasnu nameru.
Najnoviji broj
11. april 2024.
