ZADUŽBINE ZA SPAS DUŠE

Prva školska znanja, danas doktor istorijskih nauka Ratomir J. Popović, zaposlen kao viši naučni saradnik u beogradskom Istorijskom institutu, stekao je u rodnom selu Badovinci i obližnjem Bogatiću. Studije istorije završio je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je magistrirao i doktorirao (2009). Radio je u osnovnoj školi u Batajnici (1995-96), kao stipendista Ministarstava nauke i tehnološkog razvoja na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1996), Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu (1997-2001). Od novembra 2001. zaposlen je u Istorijskom institutu u Beogradu. Bavi se proučavanjem istorije Srbije i srpskog naroda u 19. veku. Objavio je sledeće knjige: Osnovna škola u Badovincima 1843.-1998., Toma Vučić Perišić, Protokol i registar Šabačkog magistrata 1808.-1812., Avram Petronijević, Harački tefter kapetanije Mačve iz 1831,Ostružnička osnovna škola Karađorđe 1805-2015.
U specijalnom intervju za “Glas Podrinja“, više govori o zadužbinarstvu kod Srba.
Koji periodi su u protekloj, novijoj istoriji bili više zapamćeni po zadužbinarstvu?
- Istorija zadužbinarstva u Srbiji i uopšte među Srbima ima dugu tradiciju. Uzlet zadužbinarstva vezuje se za epohu srednjeg veka kada su srpski vladari i velikaši podizali manastire i crkve „za spas duše“. Brojni manastiri, pomenimo, Hilandar, Studenicu, Žiču, Mileševu, Gračanicu, Pavlovac i mnoge, mnoge druge manastire i crkve danas su uverljivo svedočanstvo moći i bogatstva srpskog društva u srednjem veku. Novi polet zadužbinarstva, u sasvim drugačijim državnim, društvenim i ekonomskim prilikama javio se u 19. veku i trajao je do Drugog svetskog rata. Kao što je poznato Srbija je tokom 19. veka prešla put od osmanske provincije do nezavisne države, ali što je važnije, tokom tog stoleća nastao je sloj bogatih ljudi koji su finansijska sredstva i imovinu odvajali za osnivanje zadužbina. To, po mnogima, zlatno doba zadužbinarstva prestalo je posle Drugog svetskog rata, kada su komunističke vlasti rukovođene ideološkim odnosom prema privatnoj imovini raznim propisima uništili imovinu zadužbina i obesmislili zadužbinarstvo. Dakle, srednji vek, te kraj 19. i prva polovina 20. veka mogu se smatrati periodima uzleta zadužbinarstva kod Srba.
Ko su najvredniji zadužbinari u Mačvanskom okrugu?
- Reč je uglavnom o trgovcima i uglavnom trgovcima iz Šapca, koji je do 1914. godine bio jedan od najvažnijih trgovačkih centara u Srbiji. Široj javnosti malo je poznato da je najveća zadužbina poklonjena Ministarstvu prosvete Kraljevine Srbije bila zadužbina Stevana Magazinovića. Magazinović pripada nizu zaboravljenih ličnosti iz naše prošlosti. Rođen je u Šapcu oko 1804. godine. Umro je u Beogradu 1874. godine. Uporedo se bavio trgovinom i politikom i na oba polja bio je podjednako uspešan. U politici je dospeo do mesta predsednika vlade i ministra inostranih dela, dok je kao trgovac postao vlasnik velikih zemljišnih poseda u okolini Šapca, u Beogradu i Makišu. Za života je svu svoju nepokretnu imovinu (oko 250 hektara u okolini Šapca, dva placa u centru Beograda, vinograd na Topčideru itd.) zaveštao Ministrastvu prosvete.
Zašta su sve izdvajali svoja sredstva ?
- Kada govorimo o zadužbinarima iz 19. veka sredstva su se uglavnom izdvajala za „prosvetne celji“, odnosno za unapređenje prosvete, štampanje knjiga, stipendiranje učenika i studenata. Pored toga, podizane su građevine koje su i danas, poput Kolarčeve zadužbine ili Zadužbine Miše Anastasijevića, središta kulture i prosvete. Naravno, značajne su verske zadužbine, bilo da su obnavljane stare crkve i manastiri, bilo da su podizani novi sakralni objekti.
Po čemu se zadužbinari danas pamte?
- Nažalost, mnogi zadužbinari i dobrotvori danas su zaboravljeni. Pamte se samo najveći zadužbinari i oni koji su iza sebe ostavili do danas sačuvani materijalni trag svojih plemenitih namera. Oni zadužbinari čija je zadužbinska imovina posle Drugog svetskog rata razgrabljena gotovo su zaboravljeni.
Koliko takve aktivnosti zavise od aktuelnih političkih kretanja ili stanovišta?
- Na zadužbinarstvo više od politike, naročito kada imamo na umu dva velika uzleta zadužbinarstva, ono u srednjem veku i krajem 19. i u prvoj polovini 20. veka, uticalo je stanje duha srpskog naroda. Zajednički imenitelj za oba hronološki veoma udaljena razdoblja je osećanje progresa.
Kako biste ocenili mesto i ulogu zadužbinarstva danas?
- Današnje zadužbinarstvo kod Srba nije još jasno definisano. Istina, država podržava osnivanje zadužbina što je regulisano aktuelnim „Zakonom o zadužbinama i fondacijama“ koji se primenjuje od 2011. godine. Međutim, kako vidim, osnovni problem je taj što smo mi (država i društvo) još u tranziciji. Na primer, imovina nekadašnjih zadužbina nije vraćena i pitanje kada će se to desiti, jer se radi o ogromnoj imovini za koju država nema sredstava za restituciju, pa u dogledno vreme ne možemo računati na obnavljanje nekadašnjih zadužbina. Što se tiče novih zadužbina sadašnja klasa bogataša u Srbiji, svedoci smo toga, nije spremna da ih osniva, ili ako ih osnuje, te zadužbine imaju skučene ciljeve i uvijene su u marketinšku oblandu. U današnjem vremenu pojmovi „opšte dobro“, „zajednica“, „budući naraštaji“, imaju gotovo muzejsku vrednost. Potrebno je prevenstveno da u 21. veku ponovo definišemo jasne nacionalne ciljeve i interese, da prema njima usmerimo svoje delovanje iz čega će proisteći, nadam se, nova epoha zadužbinarstva.
Svaki pojedinac imao je različite motive zbog kojih je osnivao zadužbinu. Ako bismo hteli da uopštimo, u srednjem veku, to je želja da se umilostivi bog, u 19. veku da se potkrepi siromašno otačestvo.
Šta zapažate u odnosu između zadužbinarstva i ideologije?
- Ideologije su skup vrednosti koje elite promovišu stvarajući vrednosne sisteme koje nameću ostatku društva. Mi kroz istoriju imamo vladarske ideologije, doktrinarne ideologije i mnogo druge. Na uzlet zadužbinarstva u 19. veku uticalo je to što se težilo obnovi države na temeljima istorijskog prava u čemu su postizani uspesi i jedna od „kopči“ sa srednjim vekom jesu zadužbine. I Karađorđe i Miloš i svi potonji vladari Srbije istovremeno su značajni zadužbinari. U 19. veku Srbija je munjevito prešla put od zaostale turske pogranične provincije do države u čije su temelje ugrađene tadašnje najvažnije evropske vrednosti (vladavina zakona, paralamentarna demokratija, sloboda štampe i tako dalje). Sa druge strane, ideologija jugoslovenstva, a naročito marksistička ideologija u drugoj polovini 20. veka potrle su gotovo sve vrednosne sisteme građene Srbiji u prethodnom periodu što se odrazilo na sudbinu zadužbina i ideju zadužbinarstva.
U kom smislu se Mačva može tretirati kada je zadužbinarstvo u pitanju?
- Da bih odgovorio na to pitanje, najpre bih na osnovu dosadašnjeg proučavanja prošlosti Mačve rekao da je u naučnoj literaturi i književnosti stvoren mit o „bogatoj Mačvi“. Kada sagledamo prošlost Mačve od početka 19. veka, dakle, početka obnove državnosti Srbije, do današnjih dana, mi vidimo najpre neprestanu borbu Mačvana da močvarno i šumovito zemljište kultivišu, vidimo ogromne ljudske gubitke i razaranja u oba svetska rata, dok smo danas svedoci depopulacije dramatičnih razmera. U tim društvenim i političkim turbulencijama, u seljačkoj sredini, koja je po defeniciji na svim meridijanima konzervativna, nekadašnji i sadašnji bogati pojedinci u Mačvi, nažalost, retko su postojali zadužbinari.