IZ ISTORIJSKOG UGLA
NAJSTARIJA PESMA O ŠAPCU
Region severozapadne Srbije, koji danas zovemo Mačva, pre ulaska u sastav srpske srednjevekovne države bio je deo Ugarske kraljevine, nazivan imenom Onostrani ili Donji Srem. Za vreme ugarskog kralja Bele IV (1235-1270), na ovom prostoru formirana je Mačvanska banovina, nazvana po utvrđenom gradu Mačvi, čiji položaj nije do dan danas ustanovljen. Od tada, toponim Mačva je zamenio Srem, ostavši u upotrebi sve do današnjih dana. Iako je već 1276. godine, Mačva ušla u sastav srpske srednjevekovne države pod kraljem Dragutinom, ona je u naredna dva veka često prelazila iz srpskih u ugarske ruke i obrnuto, u vremenu kada je osmanska najezda već pretila obema državama. Na prostoru današnje teritorije grada Šapca, negde u tom periodu, nastao je Zaslon, naselje koje se u istorijskim izvorima javlja veoma kasno (tek u DžV veku). Padom srednjevekovne srpske države pod osmansku vlast 1459. godine, ova oblast postaje odskočna stepenica za dalji prodor Osmanlija ka Ugarskoj i Evropi, a ovo područje dobija čisto vojni karakter. Otprilike na mestu gde se nalazio Zaslon, osmanski sultan Mehmed II, negde oko 1470. godine izgrađuje utvrđenje, koje je sa druge strane Save u Ugarskoj, izazvalo veliku uzbunu. Suočeni sa pretnjom podignute fortifikacije po svoju teritoriju, Ugari su prvi put neuspešno pokušali da napadnu utvrđenje na Savi, 1470/71. godine, a potom su napad ponovili 1476. godine. Za ovaj drugi napad, vezan je nastanak mađarske epske pesme Opsada Šapca, najstarije pesme u kojoj se spominje ime našeg grada.
Istorijski gledano, ugarski napad na grad (Šabac), započeo je 12. januara 1476. godine, brodovima i kopnenom vojskom. Osim ugarskog kralja Matije Korvina, u napadu su učestvovali istaknuti vojni zapovednici kao npr. srpski despot Vuk Grgurević, u narodnim pesmama znan kao Zmaj Ognjeni Vuk i Pavle Kanjiži. Osim njih, pod šabačkim zidinama bio je i vlaški vojvoda Vlad Drakul (Brem Stoker je po ovom istorijskom liku napisao roman ,,Drakula“). Sa druge, osmanske strane, oko 1.300 ljudi, branilo je utvrđenje. Opsada koja je trajala 33 dana završena je 15. februara 1476, pobedom kralja Matije Korvina, čiju ,,nerazumnu hrabrost“ prilikom napada na Šabac o kojoj savremenici govore, treba tumačiti kao znak da je Šabac imao veliki strateški značaj.
Pravu senzaciju, izazvalo je otkriće Deže Verhelja (1840-1897), jednog od članova Mađarskog istorijskog društva, pravnika i istraživača, koji je 1871. godine, prilikom stručne ekskurzije u mađarskoj Županiji Ung, u porodičnoj arhivi Čičeri, pronašao jednu epsku pesmu od 150 redaka, ispisanu na mađarskom, na osnovu čijeg sadržaja se moglo zaključiti da je napisana od strane nekoga ko je i sam bio učesnik ili očevidac opsade Šapca 1476. godine. Pesma je zapravo bila fragment jednog srednjevekovnog rukopisa, što se moglo videti na osnovu toga što je deo teksta koji je pronađen, počinjao sa ,,A“. Na osnovu sadržaja, istraživači su pesmi dali naziv Opsada Šapca. Jedan od onih koji je tekst istraživao, Kalman Tali, izneo je januara 1872. godine, tekst pesme na sastanku Mađarskog istorijskog društva. Interesantno otkriće, pobudilo je ubrzo čitavu plejadu mađarskih istraživača da počnu proučavati spis. Bili su to; Aron Silađi (1837-1922), Deže Čanki (1857-1933), Jene Pinter (1881-1940), Kiril Horvat (1804-1884), Gustav Vencel (1812-1901), Janoš Horvat (1878-1961), Imre Šamu (1917-1990) i drugi. Generalno gledajući, mađarski paleografi 19. veka, nisu sumnjali u verodostojnost pronađenog teksta.
Jedan od onih koji se najtemeljnije bavio pronađenim spisom, Janoš Horvat, često je držao rasprave i na svojim akademskim predavanjima bavio se ovom pesmom između 1928. i 1955. godine. Saznavši da je pronalazač pesme Verhelj Deže, često imao običaj da svojim kolegama ,,poturi“ neki falsifikat u fondove pristupačnih arhiva koje su trebali da istraže, on je sve više počeo da sumnja u autentičnost pronađenog teksta. Janoš je takođe smatrao da velika slova na početku stihova nisu tipična za srednjevekovne pesme. Drugi istraživač ovoga teksta Kiril Horvat, smatrao je da u srednjem veku nije bilo pravilo da se stihovi pišu u redovima, jedni ispod drugih. Stare mađarske pesme su bez izuzetaka sačuvane u formi pisanog proznog teksta. Takođe, fragment pesme je na nekoliko mesta ispravljan i sam naziv grada Šapca se spominje u tri različita oblika . Jene Pinter, smatrao je da je jezik ovog istorijskog epa veoma sumnjiv. Kalman Tali i Deže Čanki, ustanovili su da se pesma na nekim mestima poklapa sa stvarnim istorijskim događajima, a na drugim se u potpunosti suprotstavlja stvarnim opisima. Jedan deo istraživača smatrao je da je pesmu napisao sam Deže Verghelj, inače odličan poznavalac srednjevekovnih pisanih dokumenata.
Iz redova istoričara umetnosti, Ferenc Toldi, je bio taj koji je oslanjajući se na više iskusnih paleografa, tvrdio da je Opsada Šapca, prva originalna mađarska pesma. Bura oko ove pesme čini se da je okončana 1993. godine, kada je Laslo Hadrovič (1910-1997) u Višegradu (Mađarska), održao predavanje na temu Mađarsko – južnoslovenskih intelektualnih veza u srednjem veku. On se u navedenom predavanju više nije bavio autentičnošću epa. Spominje ga kao jednu mađarsku pesmu koja je sačuvana u fragmentu. Pesma se danas čuva u Nacionalnoj biblioteci Sečenji u Budimpešti, kao najstarija u originalu sačuvana mađarska istorijska pesma.
Kod nas se prvi sporadični prevodi ove pesme pojavljuju 1937/39. godine, u ,,Prilozima proučavanju narodne poezije“ Svetislava Stefanovića, a 1978. godine Enver Čolaković u ,,Zlatnoj knjizi mađarske poezije“ objavljuje delove ove pesme. U belešci o pesnicima, Čolaković za pesmu ,,Boj kod Sabača“(kako je kod njega prevedeno) navodi da je najraniji primer mađarske epike svetovnog sadržaja.
Boj kod Sabača
Ali begov javimo dolazak
I odande njegov još odlazak
Petnaest tisuć konja je sabrao
Konjanike vrane odabrao
Nedaleko Sabača kad stiže
Da sasluša govor, čador diže
U Sabaču zbor se krupan valja
Da sasluša mudri savjet kralja
Dao mnogi bubnji da bubnjaju
I sve trublje uzbunu tutnjaju
Od naroda nebo je pucalo
Vitezova mnoštvo je vikalo
Kad čuše da zavjet mogu dići
I odatle bez njega otići
Ali beg će od tog štetovati
Neobavljen rad će mu ostati
U to mnogi tamo su dvojili
Al su glave zemlji oborili.
(E. Čolaković, Zlatna knjiga
mađarske poezije, 1978)
U pesmi se peva o junacima epske književnosti, Pavlu Strijemljaninu i Đerzelez Aliji, ali ne samo o njima, ovaj istorijski događaj deseterca obuhvata još širu galeriju srpskih epskih junaka, kao i značajnih istorijskih ličnosti van književne žiže, poput Mitra Jakšića, Vuka Zmaj Ognjenog, ali i Vlada Cepeša i sultana Mehmeda Drugog.
Što se tiče našeg grada naziv Šabac, prvi put je zabeležen u Svetskoj hronici Hartmana Šedela, na crtežu iz 1493. godine. Šabac se prvi put u istorijskim izvorima navodi kod mađarskog istoriografa Antonia Bonfinija, koji je pisao istoriju Ugarske od 1486. do 1495. godine. Koliko je meni poznato, naši istraživači se nisu preterano bavili mađarskom pesmom ,,Opsada Šapca“, pa ukoliko bi se defintivno potvrdila autentičnost teksta i otkrilo vreme nastanka, ovo bi svakako mogao biti jedan od najranijih ako ne i najraniji spomen Šapca u pisanim izvorima i kao takav izuzetno bitan za istoriju našeg grada.
(Velika zahvalnost Žužani D. Kunkin, za pomoć u prevodu sa mađarskog jezika)
Istorijski gledano, ugarski napad na grad (Šabac), započeo je 12. januara 1476. godine, brodovima i kopnenom vojskom. Osim ugarskog kralja Matije Korvina, u napadu su učestvovali istaknuti vojni zapovednici kao npr. srpski despot Vuk Grgurević, u narodnim pesmama znan kao Zmaj Ognjeni Vuk i Pavle Kanjiži. Osim njih, pod šabačkim zidinama bio je i vlaški vojvoda Vlad Drakul (Brem Stoker je po ovom istorijskom liku napisao roman ,,Drakula“). Sa druge, osmanske strane, oko 1.300 ljudi, branilo je utvrđenje. Opsada koja je trajala 33 dana završena je 15. februara 1476, pobedom kralja Matije Korvina, čiju ,,nerazumnu hrabrost“ prilikom napada na Šabac o kojoj savremenici govore, treba tumačiti kao znak da je Šabac imao veliki strateški značaj.
Pravu senzaciju, izazvalo je otkriće Deže Verhelja (1840-1897), jednog od članova Mađarskog istorijskog društva, pravnika i istraživača, koji je 1871. godine, prilikom stručne ekskurzije u mađarskoj Županiji Ung, u porodičnoj arhivi Čičeri, pronašao jednu epsku pesmu od 150 redaka, ispisanu na mađarskom, na osnovu čijeg sadržaja se moglo zaključiti da je napisana od strane nekoga ko je i sam bio učesnik ili očevidac opsade Šapca 1476. godine. Pesma je zapravo bila fragment jednog srednjevekovnog rukopisa, što se moglo videti na osnovu toga što je deo teksta koji je pronađen, počinjao sa ,,A“. Na osnovu sadržaja, istraživači su pesmi dali naziv Opsada Šapca. Jedan od onih koji je tekst istraživao, Kalman Tali, izneo je januara 1872. godine, tekst pesme na sastanku Mađarskog istorijskog društva. Interesantno otkriće, pobudilo je ubrzo čitavu plejadu mađarskih istraživača da počnu proučavati spis. Bili su to; Aron Silađi (1837-1922), Deže Čanki (1857-1933), Jene Pinter (1881-1940), Kiril Horvat (1804-1884), Gustav Vencel (1812-1901), Janoš Horvat (1878-1961), Imre Šamu (1917-1990) i drugi. Generalno gledajući, mađarski paleografi 19. veka, nisu sumnjali u verodostojnost pronađenog teksta.
Jedan od onih koji se najtemeljnije bavio pronađenim spisom, Janoš Horvat, često je držao rasprave i na svojim akademskim predavanjima bavio se ovom pesmom između 1928. i 1955. godine. Saznavši da je pronalazač pesme Verhelj Deže, često imao običaj da svojim kolegama ,,poturi“ neki falsifikat u fondove pristupačnih arhiva koje su trebali da istraže, on je sve više počeo da sumnja u autentičnost pronađenog teksta. Janoš je takođe smatrao da velika slova na početku stihova nisu tipična za srednjevekovne pesme. Drugi istraživač ovoga teksta Kiril Horvat, smatrao je da u srednjem veku nije bilo pravilo da se stihovi pišu u redovima, jedni ispod drugih. Stare mađarske pesme su bez izuzetaka sačuvane u formi pisanog proznog teksta. Takođe, fragment pesme je na nekoliko mesta ispravljan i sam naziv grada Šapca se spominje u tri različita oblika . Jene Pinter, smatrao je da je jezik ovog istorijskog epa veoma sumnjiv. Kalman Tali i Deže Čanki, ustanovili su da se pesma na nekim mestima poklapa sa stvarnim istorijskim događajima, a na drugim se u potpunosti suprotstavlja stvarnim opisima. Jedan deo istraživača smatrao je da je pesmu napisao sam Deže Verghelj, inače odličan poznavalac srednjevekovnih pisanih dokumenata.
Iz redova istoričara umetnosti, Ferenc Toldi, je bio taj koji je oslanjajući se na više iskusnih paleografa, tvrdio da je Opsada Šapca, prva originalna mađarska pesma. Bura oko ove pesme čini se da je okončana 1993. godine, kada je Laslo Hadrovič (1910-1997) u Višegradu (Mađarska), održao predavanje na temu Mađarsko – južnoslovenskih intelektualnih veza u srednjem veku. On se u navedenom predavanju više nije bavio autentičnošću epa. Spominje ga kao jednu mađarsku pesmu koja je sačuvana u fragmentu. Pesma se danas čuva u Nacionalnoj biblioteci Sečenji u Budimpešti, kao najstarija u originalu sačuvana mađarska istorijska pesma.
Kod nas se prvi sporadični prevodi ove pesme pojavljuju 1937/39. godine, u ,,Prilozima proučavanju narodne poezije“ Svetislava Stefanovića, a 1978. godine Enver Čolaković u ,,Zlatnoj knjizi mađarske poezije“ objavljuje delove ove pesme. U belešci o pesnicima, Čolaković za pesmu ,,Boj kod Sabača“(kako je kod njega prevedeno) navodi da je najraniji primer mađarske epike svetovnog sadržaja.
Boj kod Sabača
Ali begov javimo dolazak
I odande njegov još odlazak
Petnaest tisuć konja je sabrao
Konjanike vrane odabrao
Nedaleko Sabača kad stiže
Da sasluša govor, čador diže
U Sabaču zbor se krupan valja
Da sasluša mudri savjet kralja
Dao mnogi bubnji da bubnjaju
I sve trublje uzbunu tutnjaju
Od naroda nebo je pucalo
Vitezova mnoštvo je vikalo
Kad čuše da zavjet mogu dići
I odatle bez njega otići
Ali beg će od tog štetovati
Neobavljen rad će mu ostati
U to mnogi tamo su dvojili
Al su glave zemlji oborili.
(E. Čolaković, Zlatna knjiga
mađarske poezije, 1978)
U pesmi se peva o junacima epske književnosti, Pavlu Strijemljaninu i Đerzelez Aliji, ali ne samo o njima, ovaj istorijski događaj deseterca obuhvata još širu galeriju srpskih epskih junaka, kao i značajnih istorijskih ličnosti van književne žiže, poput Mitra Jakšića, Vuka Zmaj Ognjenog, ali i Vlada Cepeša i sultana Mehmeda Drugog.
Što se tiče našeg grada naziv Šabac, prvi put je zabeležen u Svetskoj hronici Hartmana Šedela, na crtežu iz 1493. godine. Šabac se prvi put u istorijskim izvorima navodi kod mađarskog istoriografa Antonia Bonfinija, koji je pisao istoriju Ugarske od 1486. do 1495. godine. Koliko je meni poznato, naši istraživači se nisu preterano bavili mađarskom pesmom ,,Opsada Šapca“, pa ukoliko bi se defintivno potvrdila autentičnost teksta i otkrilo vreme nastanka, ovo bi svakako mogao biti jedan od najranijih ako ne i najraniji spomen Šapca u pisanim izvorima i kao takav izuzetno bitan za istoriju našeg grada.
(Velika zahvalnost Žužani D. Kunkin, za pomoć u prevodu sa mađarskog jezika)
Dejan Živanović, istoričar
Najnoviji broj
18. april 2024.
