Bidermajer i nazarensko slikarstvo na ikonostasu šabačke crkve (iz kratkog filma „Saborna crkva u Šapcu“)
Vrednost i značaj ikonopisa i freski
Uticaj baroka i klasicizma
Kada je brod šabačke crkve završen 1831. godine, a to je upravo godina kada Jevrem Obrenović odlazi iz Šapca za Beograd, crkva je faktički ostala nedovršena. Zapadni deo, odnosno zvonik koji je trebao da se nađe iznad priprate, u prvi mah nije završen iako je crkva polako počela da vrši svoju funkciju, bez tornja.
- Sa zidanjem tog dela crkve kako bi ona bila kompletirana počinje se 1851. godine, znači 20-tak godina nakon što je naos crkve završen i u tom trenutku Špčani su vrlo jasni u svom zahtevu, želeli su da imaju zvonik koji svojim izgledom, veličinom i oblikom treba da podseća na barokne zvonike, tačnije na zvonik Saborne crkve u Beogradu. Urađeni su projekti, krenuli su radovi i ispostavilo se da baš to nije ono što su crkvene vlasti i građanstvo zamislili, tako da je u jednom trenutku taj prvobitno građeni toranj porušen. Potom se uradilo novo rešenje, ponovo je došlo do korekcije i tek iz trećeg pokušaja su Šapčani 1858. godine napokon dobili svoj toranj na koji su kasnije mogli da postave i zvona i da crkva u potpunosti bude ono zašto je Feniks Kanic obilazeći Šabac rekao: „Šabačka crkva liči na malovaroške crkve u Ugarskoj“, tačnije u današnjoj Vojvodini.
U to vreme dok su se crkvene vlasti i Šapčani borile da okončaju izgradnju tornja, krenulo se i sa izradom ikonostasa za šabačku crkvu. Samu oltarsku pregradu radila je čuvena beogradska radionica Đorđa Devića i rezultati njihovog rada i danas, u pravom smislu te reči, ne samo da krase ovaj prostor nego zapravo isijavaju ono što je negde suština postojanja same oltarske pregrade - ikonostasa, a to je da su to „vratnice raja“. Sam duborez na šabačkom ikonostasu, te razne vreže, cvetovi, listovi idr., zapravo podražavju ideju da su ikonostasi u formi koju i danas prepoznajemo, nastajali vekovima. Od 4-5. veka, od niske pregrade koja je trebalo da odvoji bogosluženje od vernika, kada je hrišćanstvo već priznato i počinje da stvara svoju ikonografiju, polako je ta oltarska pregrada rasla, i naročito u pravoslavnim hramovima, ona danas potpuno zatvara lunetu odnosno prostor koji danas zovemo apsida ili oltar - navodi Tatjana Marković, istoričarka umetnosti.
Foto: "Glas Podrinja"
Markovićeva objašnjava da su izvori različiti ali da negde između 1851. i 1853. godine, Pavle Simić dolazi u Šabac da oslika ikonostas crkve. On u tom trenutku već ima iskustva, poznat je među Srbima s obzirom da je uradio čuvenu sliku Majske skupštine iz 1848. godine, i na taj način ovekovečio jedan vrlo značajan istorijski trenutak za srpski narod u tadašnjem vojvodstvu.
Ikonostas - Vratnice raja - Kasnije je Pavle Simić radio još širom Vojvodine, ostavio vrlo značajna dela, ali istorija umetnosti ga beleži kao jednog od najznačajnijih reprezenata kako bidermajer slikarstva tako i jednog posebnog rukopisa, nazarenskog slikarstva. Dolazeći u Šabac, zajedno sa crkvenim ocima se pravi raspored i to je bila praksa od srednjeg veka pa na ovamo. Ktitori, naručioci dela ili samo sveštenstvo, prave raspored onoga što žele da imaju na ikonostasu. Postoji nešto što bi se moglo nazvati osnovnom shemom a ono što je prednost šabačkog ikonostasa jeste da je on gotovo školski primer onoga što piše u literaturi kao najidealniji raspored scena i što možemo iščitati na ikonostasu u šabačkoj crkvi. U samom prizemnom delu uvek se nalaze scene u parapetu iz Starog zaveta koje svojom simbolikom nagoveštavaju dolazak Hristov, a ono što je specifično za našu crkvu, jeste da je te scene kao i prikaz Jovana Krstitelja, zapravo uradio Stevan Čalić jer je crkva bila i simbol stradanja u Prvom svetskom ratom. Mnogo ikona je stradalo, neke su bile izbodene bajonetima, spaljene, tako da je Čalić za stogodišnjicu crkve uradio zapravo nove ikone i one se i danas nalaze u samom parapetu.
Foto: "Glas Podrinja"
Pouzdano znamo da je Pavle Simić radio dveri na kojima se nalaze Blagovesti, sa južne i severne strane gde je po jedan prolaz, tu su prikazana dva srpska arhiepiskopa, a potom idemo u zonu prestonih ikona. To je ona prva zona kada se pogleda na ikonostas - sa leve i desne strane od centralnih dveri nižu se scene. Sa severne strane, uvek je prva ona ikona koja predstavlja sveca kome je crkva posvećena, kod nas su to Petar i Pavle, do njih ide predstava Bogorodice sa Hristom, zatim dolaze carske dveri pa predstava Isusa Hrista i na kraju predstava Jovana krstitelja. U sledećem redu su scene velikih praznika, dvanaest najznačajnijih događaja u Hristovom životu i uvek se pravi izbor u zavisnosti od veličine oltarske pregrade. Oni se predstavljaju kao fresko živopis gotovo u svakoj pravoslavnoj crkvi. U Sabornom hramu Petra i Pavla napravljen je izbor od sedam scena: kreće se sa Hristovim rođenjem, krštenjem, preobraženjem. Centralna i najveća ikona u središnjem delu koja je iznad Blagovesti jeste krunisanje Bogorodice, a potom dolaze Vaznesenje, silazak Svetog duha i na kraju Vaskrsenje. Sama luneta koja je prilično prostrana, kao centralnu predstavu gotovo uvek, ima Hristovo raspeće. Iznad njega, nalazi se Svevideće oko, obično u trouglu, a ispod samog raspetog Hrista nalaze se simbolično predstavljene Adamove kosti. To nije bez razloga, Hrist je zapravo svojom žrtvom, svojim raspećem, sprao prvobitni Adamov greh i čitava ta eshatološka vertikala koja ide od Blagovesti preko Bogorodičinog krunisanja, tajne večere, Hristovog raspeća, govori zapravo o spasenju. Sa leve i desne strane predstave raspeća nalaze se Jovan i Bogorodica, čitava ta scena se naziva dejzis i to je onaj trenutak u kojem oni mole za duše preminulih pred strašni sud. Osim te scene, predstavljeni su u medaljonima i 12 proroka, neposredno oko raspeća i četvorica Jevanđelista.
Ikonostas u šabačkoj crkvi posebno je značajan iz još jednog razloga. Govorimo o sredini 19. veka, kada u većem delu Srbije, osim onih gradova koji gravitiraju prema Savi i Dunavu, tačnije prema Austrougarskoj, prisutan uticaj kasne Vizantije. I dalje se u većini mesta angažuju slikari koji dolaze iz Grčke, Bugarske, Makedonije koji još uvek oslikavaju srpske crkve i ikonostase u stilu davno prevaziđenog slikarstva koje smo skloni da vezujemo za pravoslavlje. Ikonostas koji je rađen ovde i slikarstvo Pavla Simića govori o vrlo jasnom uticaju baroka i klasicizma 19. veka u evropskom slikarstvu. Kasnije će to postati praksa, krajem 19. i početkom 20. veka. U tom smislu, skloni smo da kažemo da je Šabac grad prvina, pa ovakav ikonografski rukopis, bidermajer, nazarensko slikarstvo, po prvi put se javlja u Srbiji preko ikonostasa u crkvi Sv. Petra i Pavla – ističe istoričarka umetnosti.
Na stogodišnjicu od završetka izgradnje broda crkve 1931. godine, crkveni oci i grad su želeli da to obeleže na poseban način. Ideja je bila da se te godine otkrije i spomenik stradalima u porti crkve poginulima u Balkanskim i Prvom svetskom ratu, ali nije bio završen pa se od toga odustalo. Osnovna ideja bila je da se uradi fresko živopis.
Rapored scena freskog živopisa - Crkva je imala ikonostas, bila je „patosana“, ali nije imala fresko živopis. U vreme posle Velikog rata kada nemali broj ruskih intelektualaca beži od novog režima u Rusiji i dolaze između ostalog i u Srbiju. Oni su mnogo uticali od 20-tih godina do početka Drugog svetskog rata na kulturu, umetnost, arhitekturu na ovom području, naročito u Beogradu. Jedan od tih umetnika, Andrej Bicenko, oslikao je unutrašnjost šabačke crkve. Kada je crkva raspisala konkurs za autora koji će oslikati unutrašnjost, a u komisiji koja je odlučivala su bili i slikar Uroš Predić, i profesor Teološkog fakulteta Lazar Mirković, opredelili su se za Bicenka. On je već desetak godina boravio u Srbiji i između ostalog bio je jedan od članova ekspedicije koju je formirao kralj Aleksandar Karađorđević i koja je imala za zadatak da obiđe nekoliko najznačajnijih srpskih crkava i manastira i preslikaju određene scene ikona. Na osnovu tih predložaka, rađeni su čuveni mozaici u oplenačkoj crkvi. Radove u šabačkoj crkvi, Bicenko je završio relativno u roku, da bi potom, već 1932. godine otišao na Orid i tamo uradio i fresko živopis i ikone za ikonostas. U naš kraj se vratio 1945. godine da bi oslikao crkvu u šabačkoj Kamenici i osam stojećih figura svetaca u manastiru Kaona.
Raspored fresko živopisa u šabačkoj crkvi takođe prati kanone, predviđeni raspored scena i način na koje se one predstavljaju. U donjoj zoni nalaze se predstave svetitelja i četiri jevanđeliste koji se nalaze sa leve i desne strane same ikonostasne pregrade. Prvi niz koji ide ispod luneta, otvora i prozora predstavlja scene stvaranja sveta. Tu su i scene posvećene Adamovom životu i izgnanstvu iz raja. Zona koja je najznačajnija i uvek se predstavlja u svodu naosa odnosno broda crkve, jeste ona u kojoj su predstavljene scene iz Hristovog života, podeljene u nekoliko ciklusa. Scene velikih praznika su najznačajniji događaji iz Hristovog života i njih je dvanaest. Zatim se nižu scene Hristovih čuda, pa one koju su vezane za različite parabole, sledi ciklus Hristovih muka i u našoj crkvi je napravljena „kompilacija“ svega. Posebno su značajne i scene koje se nalaze u oltarskom prostoru – Hrist partokrator, Bogorodica sa Hristom i u vrhu lunete, otvora u apsidi, scena silaska Svetog duha. U žrtveničkoj niši Pavle Simić je oslikao predstavu Hristovog raspeća i napisao „po meni bdi raba tvojega, Pavla živopisca“ – objašnjava Tatjana Marković.
Foto: "Glas Podrinja"
Još od srednjeg veka postoji praksa da se na zapadnom zidu ili u priprati, prostoriji pre glavne u crkvi, predstavlja scena strašnog suda. Ona je u šabačkoj crkvi prikazana iznad glavne galerije.
- I sam ulaz je oslikan sa nekoliko svetiteljki od kojih je ona koju najviše prepoznajemo i žene u Srbiji joj se najviše mole, Mati Paraskeva. Andrej Bicenko je pokazao da dobro poznaje ikonografiju srpskog živopisa. Njegov umetnički izraz, primenjeni klasicizam gde na svim scenama dominiraju figure muškaraca jake muskulature, je vremenom prevaziđen. Ipak, to ne umanjuje značaj koje freske imaju. Ovde se ne radi samo o estetskom momentu već u značaju onoga što one predstavljaju i čemu nas uče. Baš onako kako pred oltar stanemo i pomolimo se, možda i ne znamo šta se na oltaru nalazi, ali to nam uliva posebnu sigurnost, tako na isti način vernici promišljaju i unutrašnjost svakog hrama pa i ovog našeg u Šapcu – zaključuje Ttjana Marković, istoričarka umetnosti i kustos Narodnog muzeja u Šapcu.
Foto: "Glas Podrinja"
